Η μουσική στην αρχαία Ελλάδα
Ποιά όμως ήταν η θέση της μουσικής στην, αναγνωρισμένα υψηλής πνευματικής στάθμης, αρχαία ελληνική κοινωνία; Πόσο αγαπούσαν, μελετούσαν και εκφράζονταν από τη μουσική στις διάφορες εκφάνσεις της ζωής τους οι αρχαίοι ημών πρόγονοι;
Η αρχιτεκτονική και η γλυπτική στην αρχαία Αθήνα ενσωμάτωναν πολλούς κανόνες γεωμετρικής ισορροπίας, τους οποίους είναι αμφίβολο αν οι αρχιτέκτονές τους τότε γνώριζαν. Ο Παρθενώνας για παράδειγμα, οκτάστηλος ναός δωρικού ρυθμού, εργο του 5ου αι. π.Χ., θεωρείται ένα αριστούργημα της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής, καθώς ακόμη δεν μπορεί να γίνει κατανοητό από τους ειδικούς, πώς ο ναός αυτός δεν έχει καταστραφεί από σεισμούς και δεν έχει υποστεί την παραμικρή βλάβη από γεωλογικούς παράγοντες, με δεδομένο ότι το κτίσμα δεν είναι θεμελιωμένο στο έδαφος. Τα μάρμαρα που το αποτελούν, δηλαδή, είναι στερεωμένα και όχι θεμελιωμένα!
Έχει επικρατήσει η άποψη ότι οι Αρχαίοι Έλληνες δημιούργησαν τέτοια αριστουργήματα, χάρη στην αίσθηση του "μέτρου" που κυριαρχούσε στη ζωή τους! Το "μέτρο", είναι η "καθάρα ελληνική αρετή", όπως αναφέρει η συγγραφέας Μαρίνα Λαμπράκη, στο βιβλιο της "Ο Ροντέν και η Αρχαία Ελληνική Τέχνη". Σύμφωνα πάντα με τη συγγραφέα, η "τάξη" και το "μέτρο" οδηγούσαν τον αρχαίο τεχνίτη. "Η ομορφιά που οραματίστηκαν οι Έλληνες, ήταν η τάξη όπως τη συλλαμβάνει η διάνοια".
Κυρίως σε ό,τι αφορά τη μουσική, οι αρχαίοι ημών πρόγονοι την είχαν τοποθετήσει σε περίοπτη θέση! Η αρχαία ελληνική κοινωνία είχε φροντίσει ώστε η μουσική διδασκαλία να βρίσκεται ανάμεσα στα βασικότερα μαθήματα στην εκπαίδευση των νέων! Και η ανάπτυξη της τέχνης αυτής απασχολούσε φιλοσόφους και ερευνητές της εποχής όπως τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Πυθαγόρα και άλλους. Οι Έλληνες ήταν εξοικειωμένοι με την ιδέα ότι η μουσική καταπραϋνει, χαροποιεί, πλάθει ήθος, θεραπεύει. Όταν η Σπάρτη ήταν σε κατάσταση αναταραχής τον 7ο π.Χ. αιώνα, είναι χαρακτηριστικός ο χρησμός που παραινούσε τους Σπαρτιάτες να καλέσουν το διάσημο λυρωδό Τέρπανδρο από τη Λέσβο, να επαναφέρει την τάξη στην πόλη με το τραγούδι του.(Παν. Στέφος, Από το περιοδ. "Μουσικός Τόνος" Δεκέμβριος 2002, Εκδ. Φίλιππος Νάκας)
Στο βιβλίο του "Η ιστορία της μουσικής", ο καθηγητής του Ωδείου Φίλιππος Νάκας Ευάγγελος Κοκόρης, γράφει:
"Η μουσική στην αρχαία Ελλάδα ήταν σύνθεση τριών στοιχείων: λόγου, μέλους(μελωδία) και όρχησης(κίνηση, χορός). Παρούσα σε όλες τις πράξεις της καθημερινής ζωής, αποτελούσε το αντικείμενο βαθιάς σκέψης στις φιλοσοφικές σχολές. Η επίδραση που ασκούσε η μουσική στις ανθρώπινες ψυχές, ήταν πασιφανής για τους Έλληνες, καθώς και η στενή συγγένεια που είχε με τους νόμους που διέπουν το σύμπαν.
Για τον Πυθαγόρα και τη σχολή του, η μουσική ήταν πάνω απ'όλα μια μαθηματική επιστήμη, η εικόνα της ουράνιας αρμονίας. Καθώς αναφέρει ο Πλάτων, η αστρονομία και η μουσική είναι αδελφές επιστήμες.
Αυτό το πάθος για τη μουσική και η αγάπη για την ανακάλυψη των αιώνιων κανόνων της, οδήγησαν τους Έλληνες να αφιερώσουν ένα πλήθος από θεωρητικές μελέτες, που έφερε ως τις μέρες μας η γραπτή παράδοση."
Τα μουσικά όργανα που χρησιμοποιούνταν στην αρχαία Ελλάδα, ανήκαν και στις τρεις γνωστές μας κατηγορίες, δηλαδή είχαμε έγχορδα, πνευστά και κρουστά όργανα. Σύμφωνα και πάλι με το βιβλίο του Ευάγγ. Κοκόρη, "Η μελέτητων μουσικών οργάνων κατά τους αρχαίους ελληνικούς χρόνους συνέβαλε στην πλερέστερη γνώση, είτε με τη μορφή περιγραφών μέσα στα κείμενα της αρχαίας γραμματείας, είτε από απεικονίσεις αγγείων και αγαλμάτων ή από αποκαλύψεις που έφεραν στο φως οι αρχαιολογικές ανασκαφές."
Πιο συγκεκριμένα: "Υπήρξε ένας μεγάλος αριθμός εγχόρδων οργάνων, όπως η λύρα και η κιθάρα -τα πλέον διαδεδομένα όργανα -, η φόρμιγξ(λύρα χωρίς ηχείο), η χέλυς(είδος λύρας), η βάρβιτος, το τρίγωνο(είδος άρπας), η πήκτις και η μάγαδις, τα επονομαζόμενα από τον Πλάτωνα πολύχορδα.Οι διάφοροι τύποι αυλών (δίαυλος, ευθύαυλος, πλαγίαυλος), η σύριγξ του Πανός και τέλος τα κρουστά(σείστρα, κρόταλα, κύμβαλα) αποτελούν τα κυριότερα όργανα των αρχαίων Ελλήνων."
Έχει ενδιαφέρον στο σημείο αυτό να αναφέρουμε (σύμφωνα με την ίδια πηγή) ότι τα έγχορδα όργανα ήταν συνυφασμένα με τη "λυρική γλώσσα"του Απόλλωνα, ενώ οι αυλοί παρέπεμπαν στη γλώσσα του "πάθους", συνυφασμένη με το πνεύμα του Διονύσου.
Για το μουσικό σύστημα της αρχαίας Ελλάδας είναι γνωστά αρκετά πράγματα τόσο μέσα από τη μελέτη των οργάνων, όσο και από θεωρητικά κείμενα. Το μουσικό σύστημα των Ελλήνων ήταν αρχικά πεντάφθογγο. Στον 7ο αιώνα π.Χ. ανάγεται η μετάπλασή του σε επτάφθογγο από τον Τέρπανδρο, ενώ τον 6ο αιώνα έχουμε την εξέλιξή του σε οκτάφθογγο πλέον, από τον Πυθαγόρα.
Εξαιρετικά σημαντικό είναι να αναφέρουμε ορισμένα στοιχεία και για την σημειολογία του μουσικού συστήματος. Σύμφωνα με τον Ευαγγ. Κοκόρη, "Η μουσική καταγραφή δομείται με σύμβολα ονομαζόμενα σημεία. Υπήρξαν δε δύο συστήματα γραφής, ένα για την οργανική και ένα άλλο για τη φωνητική σημειογραφία, που ονομάζεται στη συγκεκριμένη περίπτωση "παρασημαντική". Οι φθόγγοι, ή αλλιώς σημεία, προσέγγιζαν τα γράμματα της αλφαβήτου."
Οι μουσικογράφοι και θεωρητικοί της εποχής κατατάσσονταν σε δύο "σχολές". Στους Πυθαγόρειους και τους Αριστοξενικούς. Ο Αριστοξένης, από τον οποίο χαρακτηρίστηκαν και οι Αριστοξενικοί, υπήρξε μαθητής του Αριστοτέλη.
Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι έχουμε πλούσια στοιχεία για τα όργανα και το μουσικό σύστημα των αρχαίων Ελλήνων, ελάχιστα γνωρίζουμε για τα μουσικά έργα της εποχής! Για τις μελωδίες που συνέθεταν. Αλλά και τα σωζόμενα αυτά μουσικά κείμενα δεν είναι ολόκληρα, παρά μόνο αποσπάσματα. Αυτά είναι (σύμφωνα με την "Ιστορία της μουσικής"):
Δύο δελφικοί ύμνοι στον Απόλλωνα, που ανάγονται στο 2ο αιώνα π.Χ., αγνώστου συνθέτη.
Τρεις ύμνοι στον Ήλιο(Φοίβο Απόλλωνα), στη μούσα Καλλιόπη και στη Νέμεση. Αποδίδονται στον Κρητικό μουσικό Μεσομήδη το 2ο αι. π.Χ.
Ένα μικρό απόσπασμα χορικού από τον Ορέστη του Ευριπίδη.
Ο πρώτος Πυθιόνικος νόμος του Πινδάρου.
Ο Επιτάφιος του Σεικίλου, που βρέθηκε σε επιτύμβια στήλη στις Τράλεις της Μ.Ασίας
Ορισμένοι πάπυροι με την επωνυμία Πάπυρος της Βιέννης, του Βερολίνου, του Όσλο, και Οξυρύγχου.
Μιλώντας για τη μουσική στην αρχαία Ελλάδα, πώς θα μπορούσαμε να μην αναφερθούμε στο τραγούδι, αναπόσπαστο στοιχείο της! Είναι γνωστό ότι "το τραγούδι στην αρχαία Ελλάδα εκφράζεται με το θρήνο, αναφερόμενο στη θλίψη και το θάνατο, και τον παιάνα, αναφερόμενο σε μια μεγάλη χαρά. Ο λαός παράλληλα τραγουδάει βουκολικά, εγκώμια, παροίνια(του κρασιού) και επινίκια."
Ωστόσο, η μελωδία συνοδεύει και την απαγγελία ποιημάτων. Έτσι, τον 8ο αιώνα π.Χ., που αναπτύσσεται η Επική ποίηση(διήγηση ηρωικών κατορθωμάτων), συναντάμε τους ραψωδούς να απαγγέλλουν με τη συνοδεία φόρμιγγας επικά αποσπάσματα. Τον αμέσως επόμενο αιώνα(7ο), εμφανίζεται η Λυρική Ποίηση, εξιστορώντας προσωπικές, εσωτερικές καταστάσεις με τη συνοδεία λύρας ή κιθάρας. Κατά τον 6ο αιώνα π.Χ. κάνει την εμφάνιση του ένα νέο είδος τραγουδιού, ο διθύραμβος. Πρόκειται για χορικό τραγούδι προς τιμήν του θεού Διoνύσου. Πιστεύεται ότι ο διθύραμβος γεννά την τραγωδία, η οποία έφτασε στην ακμή της τον 5ο αιώνα, ενώ άρχισε να παρακμάζει κατά τους ελληνορωμαϊκούς χρόνους.
Ύψιστη λοιπόν η θέση της μουσικής στην αρχαία ελληνική κοινωνία. Αδελφή επιστήμη προς τα μαθηματικά και την αστρονομία κατά τον Πλάτωνα και τον Πυθαγόρα, αντικείμενο στοχασμού σε φιλοσοφικές συζητήσεις! Ιδιαίτερη σημασία δινόταν στον ηθοπλαστικό, θεραπευτικό, και καταπραϋντικό της χαρακτήρα, ενώ συνόδευε όλες τις εκφάνσεις της ζωής των αρχαίων Ελλήνων. Μεγάλο... παράπονο, το ότι έχουν διασωθεί ελάχιστα αποσπάσματα μουσικών κειμένων! Ποιά μουσική να συνόδευε άραγε ένα κείμενο όπως αυτό της Αντιγόνης;
Έχει επικρατήσει η άποψη ότι οι Αρχαίοι Έλληνες δημιούργησαν τέτοια αριστουργήματα, χάρη στην αίσθηση του "μέτρου" που κυριαρχούσε στη ζωή τους! Το "μέτρο", είναι η "καθάρα ελληνική αρετή", όπως αναφέρει η συγγραφέας Μαρίνα Λαμπράκη, στο βιβλιο της "Ο Ροντέν και η Αρχαία Ελληνική Τέχνη". Σύμφωνα πάντα με τη συγγραφέα, η "τάξη" και το "μέτρο" οδηγούσαν τον αρχαίο τεχνίτη. "Η ομορφιά που οραματίστηκαν οι Έλληνες, ήταν η τάξη όπως τη συλλαμβάνει η διάνοια".
Κυρίως σε ό,τι αφορά τη μουσική, οι αρχαίοι ημών πρόγονοι την είχαν τοποθετήσει σε περίοπτη θέση! Η αρχαία ελληνική κοινωνία είχε φροντίσει ώστε η μουσική διδασκαλία να βρίσκεται ανάμεσα στα βασικότερα μαθήματα στην εκπαίδευση των νέων! Και η ανάπτυξη της τέχνης αυτής απασχολούσε φιλοσόφους και ερευνητές της εποχής όπως τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Πυθαγόρα και άλλους. Οι Έλληνες ήταν εξοικειωμένοι με την ιδέα ότι η μουσική καταπραϋνει, χαροποιεί, πλάθει ήθος, θεραπεύει. Όταν η Σπάρτη ήταν σε κατάσταση αναταραχής τον 7ο π.Χ. αιώνα, είναι χαρακτηριστικός ο χρησμός που παραινούσε τους Σπαρτιάτες να καλέσουν το διάσημο λυρωδό Τέρπανδρο από τη Λέσβο, να επαναφέρει την τάξη στην πόλη με το τραγούδι του.(Παν. Στέφος, Από το περιοδ. "Μουσικός Τόνος" Δεκέμβριος 2002, Εκδ. Φίλιππος Νάκας)
Στο βιβλίο του "Η ιστορία της μουσικής", ο καθηγητής του Ωδείου Φίλιππος Νάκας Ευάγγελος Κοκόρης, γράφει:
"Η μουσική στην αρχαία Ελλάδα ήταν σύνθεση τριών στοιχείων: λόγου, μέλους(μελωδία) και όρχησης(κίνηση, χορός). Παρούσα σε όλες τις πράξεις της καθημερινής ζωής, αποτελούσε το αντικείμενο βαθιάς σκέψης στις φιλοσοφικές σχολές. Η επίδραση που ασκούσε η μουσική στις ανθρώπινες ψυχές, ήταν πασιφανής για τους Έλληνες, καθώς και η στενή συγγένεια που είχε με τους νόμους που διέπουν το σύμπαν.
Για τον Πυθαγόρα και τη σχολή του, η μουσική ήταν πάνω απ'όλα μια μαθηματική επιστήμη, η εικόνα της ουράνιας αρμονίας. Καθώς αναφέρει ο Πλάτων, η αστρονομία και η μουσική είναι αδελφές επιστήμες.
Αυτό το πάθος για τη μουσική και η αγάπη για την ανακάλυψη των αιώνιων κανόνων της, οδήγησαν τους Έλληνες να αφιερώσουν ένα πλήθος από θεωρητικές μελέτες, που έφερε ως τις μέρες μας η γραπτή παράδοση."
Τα μουσικά όργανα που χρησιμοποιούνταν στην αρχαία Ελλάδα, ανήκαν και στις τρεις γνωστές μας κατηγορίες, δηλαδή είχαμε έγχορδα, πνευστά και κρουστά όργανα. Σύμφωνα και πάλι με το βιβλίο του Ευάγγ. Κοκόρη, "Η μελέτητων μουσικών οργάνων κατά τους αρχαίους ελληνικούς χρόνους συνέβαλε στην πλερέστερη γνώση, είτε με τη μορφή περιγραφών μέσα στα κείμενα της αρχαίας γραμματείας, είτε από απεικονίσεις αγγείων και αγαλμάτων ή από αποκαλύψεις που έφεραν στο φως οι αρχαιολογικές ανασκαφές."
Πιο συγκεκριμένα: "Υπήρξε ένας μεγάλος αριθμός εγχόρδων οργάνων, όπως η λύρα και η κιθάρα -τα πλέον διαδεδομένα όργανα -, η φόρμιγξ(λύρα χωρίς ηχείο), η χέλυς(είδος λύρας), η βάρβιτος, το τρίγωνο(είδος άρπας), η πήκτις και η μάγαδις, τα επονομαζόμενα από τον Πλάτωνα πολύχορδα.Οι διάφοροι τύποι αυλών (δίαυλος, ευθύαυλος, πλαγίαυλος), η σύριγξ του Πανός και τέλος τα κρουστά(σείστρα, κρόταλα, κύμβαλα) αποτελούν τα κυριότερα όργανα των αρχαίων Ελλήνων."
Έχει ενδιαφέρον στο σημείο αυτό να αναφέρουμε (σύμφωνα με την ίδια πηγή) ότι τα έγχορδα όργανα ήταν συνυφασμένα με τη "λυρική γλώσσα"του Απόλλωνα, ενώ οι αυλοί παρέπεμπαν στη γλώσσα του "πάθους", συνυφασμένη με το πνεύμα του Διονύσου.
Για το μουσικό σύστημα της αρχαίας Ελλάδας είναι γνωστά αρκετά πράγματα τόσο μέσα από τη μελέτη των οργάνων, όσο και από θεωρητικά κείμενα. Το μουσικό σύστημα των Ελλήνων ήταν αρχικά πεντάφθογγο. Στον 7ο αιώνα π.Χ. ανάγεται η μετάπλασή του σε επτάφθογγο από τον Τέρπανδρο, ενώ τον 6ο αιώνα έχουμε την εξέλιξή του σε οκτάφθογγο πλέον, από τον Πυθαγόρα.
Εξαιρετικά σημαντικό είναι να αναφέρουμε ορισμένα στοιχεία και για την σημειολογία του μουσικού συστήματος. Σύμφωνα με τον Ευαγγ. Κοκόρη, "Η μουσική καταγραφή δομείται με σύμβολα ονομαζόμενα σημεία. Υπήρξαν δε δύο συστήματα γραφής, ένα για την οργανική και ένα άλλο για τη φωνητική σημειογραφία, που ονομάζεται στη συγκεκριμένη περίπτωση "παρασημαντική". Οι φθόγγοι, ή αλλιώς σημεία, προσέγγιζαν τα γράμματα της αλφαβήτου."
Οι μουσικογράφοι και θεωρητικοί της εποχής κατατάσσονταν σε δύο "σχολές". Στους Πυθαγόρειους και τους Αριστοξενικούς. Ο Αριστοξένης, από τον οποίο χαρακτηρίστηκαν και οι Αριστοξενικοί, υπήρξε μαθητής του Αριστοτέλη.
Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι έχουμε πλούσια στοιχεία για τα όργανα και το μουσικό σύστημα των αρχαίων Ελλήνων, ελάχιστα γνωρίζουμε για τα μουσικά έργα της εποχής! Για τις μελωδίες που συνέθεταν. Αλλά και τα σωζόμενα αυτά μουσικά κείμενα δεν είναι ολόκληρα, παρά μόνο αποσπάσματα. Αυτά είναι (σύμφωνα με την "Ιστορία της μουσικής"):
Μιλώντας για τη μουσική στην αρχαία Ελλάδα, πώς θα μπορούσαμε να μην αναφερθούμε στο τραγούδι, αναπόσπαστο στοιχείο της! Είναι γνωστό ότι "το τραγούδι στην αρχαία Ελλάδα εκφράζεται με το θρήνο, αναφερόμενο στη θλίψη και το θάνατο, και τον παιάνα, αναφερόμενο σε μια μεγάλη χαρά. Ο λαός παράλληλα τραγουδάει βουκολικά, εγκώμια, παροίνια(του κρασιού) και επινίκια."
Ωστόσο, η μελωδία συνοδεύει και την απαγγελία ποιημάτων. Έτσι, τον 8ο αιώνα π.Χ., που αναπτύσσεται η Επική ποίηση(διήγηση ηρωικών κατορθωμάτων), συναντάμε τους ραψωδούς να απαγγέλλουν με τη συνοδεία φόρμιγγας επικά αποσπάσματα. Τον αμέσως επόμενο αιώνα(7ο), εμφανίζεται η Λυρική Ποίηση, εξιστορώντας προσωπικές, εσωτερικές καταστάσεις με τη συνοδεία λύρας ή κιθάρας. Κατά τον 6ο αιώνα π.Χ. κάνει την εμφάνιση του ένα νέο είδος τραγουδιού, ο διθύραμβος. Πρόκειται για χορικό τραγούδι προς τιμήν του θεού Διoνύσου. Πιστεύεται ότι ο διθύραμβος γεννά την τραγωδία, η οποία έφτασε στην ακμή της τον 5ο αιώνα, ενώ άρχισε να παρακμάζει κατά τους ελληνορωμαϊκούς χρόνους.
Ύψιστη λοιπόν η θέση της μουσικής στην αρχαία ελληνική κοινωνία. Αδελφή επιστήμη προς τα μαθηματικά και την αστρονομία κατά τον Πλάτωνα και τον Πυθαγόρα, αντικείμενο στοχασμού σε φιλοσοφικές συζητήσεις! Ιδιαίτερη σημασία δινόταν στον ηθοπλαστικό, θεραπευτικό, και καταπραϋντικό της χαρακτήρα, ενώ συνόδευε όλες τις εκφάνσεις της ζωής των αρχαίων Ελλήνων. Μεγάλο... παράπονο, το ότι έχουν διασωθεί ελάχιστα αποσπάσματα μουσικών κειμένων! Ποιά μουσική να συνόδευε άραγε ένα κείμενο όπως αυτό της Αντιγόνης;
