Μελετώντας την πορεία της Φιλοσοφίας στον Ελληνικό
κόσμο, συναντάμε μεγάλες προσωπικότητες που με τη σκέψη και το έργο τους
χάραξαν βαθιά την Ιστορία του Πολιτισμού και επέδρασαν στη διαμόρφωσή
του χιλιάδες χρόνια μετά την εποχή τους. Ανάμεσα σ’ αυτούς
συγκαταλέγονται ο
Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης, δύο
πραγματικοί γίγαντες της διανόησης και του πνεύματος, που συνδέθηκαν
στενά μεταξύ τους, δίδαξαν μεγάλες αλήθειες, αναγνωρίστηκαν και
τιμήθηκαν από τις μεταγενέστερες γενιές μέχρι και σήμερα για την
προσφορά τους.Στα έργα τους συναντάμε
πολλά κοινά σημεία στις απόψεις τους για τη ζωή, τον άνθρωπο, την ηθική,
κάτι που άλλωστε είναι φυσικό εφόσον συνδέθηκαν μεταξύ τους ως Δάσκαλος
και Μαθητής. Συναντάμε όμως και κάποιες διαφορές στην αντίληψή τους
για τον Κόσμο, την πολιτική και τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία.
Οι διαφορές μεταξύ των δύο φιλοσόφων
Ο
Πλάτωνας
γεννήθηκε το 428 π.Χ. στην Αθήνα. Οι γονείς του κατάγονταν από
αριστοκρατική γενιά. Έτσι η μόρφωσή του ήταν προσεγμένη. Από τα νεανικά
του χρόνια εκδήλωσε το ενδιαφέρον για την πολιτική και τα όσα συνέβαιναν
στην Αθήνα. Όταν ήταν 20 ετών, γνώρισε το μετέπειτα δάσκαλό του,
Σωκράτη,
κοντά στον οποίο έμεινε για 8 χρόνια, μέχρι και το θάνατό του. Με τον
Σωκράτη ανέπτυξε μία ιδιαίτερη σχέση ως μαθητής του, καθώς η διδασκαλία
του επηρέασε με αποφασιστικό τρόπο τη διαμόρφωση του εσωτερικού κόσμου
του Πλάτωνα.Ο Πλάτωνας φρόντισε, μετά το θάνατο του δασκάλου του, να
διασώσει και να μεταδώσει τις διδασκαλίες και τη μεγαλειώδη φυσιογνωμία
του, γράφοντας τους γνωστούς σωκρατικούς διαλόγους.
Όταν
επέστρεψε στην Ελλάδα, μετά από πολλά ταξίδια, ίδρυσε το 387 π.Χ. στην
Αθήνα μία φιλοσοφική Σχολή κοινοβιακού χαρακτήρα, την οποία ονόμασε Ακαδημία
προς τιμή του ήρωα Ακάδημου. Εκεί δίδαξε για 40 ολόκληρα χρόνια, ως το
θάνατό του, σύμφωνα με τα ιδανικά του και με το σωκρατικό πνεύμα.Η
Ακαδημία αναδείχθηκε στον ελλαδικό χώρο σε έναν καταλυτικό φορέα γνώσης
και διαμόρφωσης σημαντικών προσωπικοτήτων της εποχής και ανέδειξε πολλά
μεγάλα ονόματα στον τομέα της φιλοσοφίας και επιστήμης. Ένα από αυτά
ήταν ο Αριστοτέλης.
Ο
Αριστοτέλης
γεννήθηκε στα Στάγειρα της Χαλκιδικής το 384 π.Χ. Ο πατέρας του ήταν
φημισμένος γιατρός, γεγονός που πιθανόν επηρέασε το ενδιαφέρον του γιού
του για τη βιολογία και τη φυσική.
Στην Ακαδημία του Πλάτωνα
μπήκε σε ηλικία 18 ετών και έμεινε σ' αυτήν 19 χρόνια, μέχρι και το
θάνατο του δασκάλου του. Ανέπτυξε μαζί του στενή σχέση και σεβασμό προς
το πρόσωπό του, αλλά διαφώνησε και διαφοροποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό πάνω
σε ορισμένες ιδέες και θέσεις του. Γι’ αυτό και λέγεται ότι ο Πλάτωνας
τον αποκαλούσε “πόλο”, δηλαδή πουλάρι που κλωτσάει τη μητέρα του στην
κοιλιά μόλις γεννηθεί.Οι διαφωνίες των δύο μεγάλων φιλοσόφων είναι
ένα θέμα που αξίζει να μελετήσει κανείς. Ας δούμε όμως πιο συγκεκριμένα
τα σημεία στα οποία είχαν διαφορετική θεώρηση.
Σημείο πρώτο: Η Θεωρία των Ιδεών
Το πρώτο κύριο και βασικό σημείο διαφωνίας τους ήταν
η αντίληψή τους για τον Κόσμο.
Ο
Πλάτωνας πίστευε ότι πίσω από τον κόσμο των αισθήσεων και της Ύλης
υπήρχε μία άλλη πραγματικότητα, την οποία ονόμαζε “Κόσμο των Ιδεών”.
Σ’ αυτόν τον κόσμο υπάρχουν και βρίσκονται τα καλούπια, οι αιτίες, τα
πρότυπα όλων των πραγμάτων και φαινομένων που αντιλαμβανόμαστε μέσω των
αισθήσεων γύρω μας. Όλα είναι φτιαγμένα με βάση μία διαχρονική μορφή,
που παραμένει αιώνια και σταθερή παρά τις μεταβολές που ο χρόνος
επιφέρει στα πάντα. Αυτές οι διαχρονικές μορφές μοιάζουν να είναι τα
πρωταρχικά στοιχεία της φύσης, κάτι σαν διανοητικά και αφηρημένα σχήματα
που διαμορφώνουν τα φυσικά φαινόμενα και που ο αριθμός τους είναι
συγκεκριμένος.
Ο
Αριστοτέλης από τη μεριά του είχε εντελώς αντίθετη άποψη.
Γι’ αυτόν ο
Πλάτωνας είχε αναποδογυρίσει την πραγματικότητα. Συμφωνούσε στο ότι ο
φυσικός κόσμος διέπεται από μεταβλητότητα, παροδικότητα και φθορά. Αλλά
οι «ιδέες» του Πλάτωνα γι’ αυτόν δεν είναι οι αρχικές μορφές των
πραγμάτων, αλλά είναι ένα κατασκεύασμα της λογικής
του ανθρώπου, που δημιουργείται μέσα από την εμπειρία. Δηλαδή η ιδέα
μας για το άλογο σχηματίζεται από τη λογική μας, αφού
έχουμε δει και
συγκρίνει μέσα στη φύση ένα μεγάλο αριθμό αλόγων και έχουμε καταλήξει σ’
εκείνα τα χαρακτηριστικά που είναι κοινά σε όλα, πέρα από τις διαφορές
τους. Αυτό το σύνολο κοινών χαρακτηριστικών είναι η ιδέα ή «μορφή», όπως
την αποκαλούσε ο Αριστοτέλης, η οποία δεν προϋπάρχει σε κάποιον ειδικό
κόσμο, αλλά συναντάται μέσα στο καθετί.Για
τον Πλάτωνα η ύψιστη πραγματικότητα βρίσκεται στον Κόσμο των Ιδεών και
των Αρχετύπων. Για τον Αριστοτέλη η ύψιστη πραγματικότητα βρίσκεται σ’
αυτό που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας. Για τον Πλάτωνα όλα όσα
βλέπουμε γύρω μας είναι αντανακλάσεις άλλων πραγμάτων, που υπάρχουν στον
Κόσμο των Ιδεών-κι επομένως και μέσα στην ψυχή του ανθρώπου. Για τον
Αριστοτέλη όσα υπάρχουν μέσα στην ψυχή του ανθρώπου είναι αντανακλάσεις
των πραγμάτων και των αντικειμένων του φυσικού κόσμου.
Σημείο δεύτερο: Η Πολιτική
Ένα
άλλο σημαντικό σημείο διαφωνίας μεταξύ των δύο φιλοσόφων είναι η
θεώρησή τους για το ποιός είναι ο καλύτερος τρόπος (πολίτευμα)
διακυβέρνησης ενός κράτους. Στο έργο του
Αριστοτέλη «Πολιτικά» και στο έργο του Πλάτωνα
«Πολιτεία»
εκφράζονται οι πολιτικές τους θέσεις με αρκετές κοινές, αλλά και
διαφορετικές αντιλήψεις. Ο Πλάτωνας μιλάει για την ιδανική Πολιτεία, που
είναι ιδανική επειδή κυβερνάται με το πολίτευμα της «αριστοκρατίας»,
δηλαδή κυβερνάται από ένα σύνολο ανθρώπων που ξεχωρίζουν για τη σοφία,
τη γνώση, την αρετή, τη δικαιοσύνη και την ικανότητα διακυβέρνησης των
πολιτών.Ο κάθε
πολίτης μέσα σ’ αυτήν έχει μία σημαντική θέση, που είναι σύμφωνη με τη
φύση, τις ικανότητες και το έργο που έχει αναλάβει να προσφέρει ανάλογα
με τις κλίσεις του. Έτσι μπορεί να ανήκει στην τάξη των αρχόντων
(κυβερνήτες), στην τάξη των φυλάκων – πολεμιστών (υπερασπιστές της
ασφάλειας της πόλης από επιθέσεις) και στην τάξη των γεωργών, εμπόρων,
τεχνιτών (αυτοί που διασφαλίζουν τα μέσα που χρειάζεται η πόλη για να
διατηρηθεί ζωντανή και να επιβιώσει). Οι τάξεις αυτές είναι συμβολικές
περισσότερο παρά πραγματικές, και δεν σχηματίζονται με βάση
κοινωνικο/οικονομικά ή επαγγελματικά κριτήρια. Σχετίζονται με τα τέσσερα
στοιχεία της Φύσης (γη, νερό, αέρας, φωτιά), που αντιστοιχούν σε
χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης.Οπότε,
ο κάθε πολίτης ανήκε σε μία από αυτές τις τάξεις σύμφωνα με τα
ιδιαίτερα γνωρίσματά του και ανάλογα με την εκπαίδευση που χρειαζόταν να
πάρει, προκειμένου να καλλιεργήσει τον χαρακτήρα, το πνεύμα και γενικά
τον εσωτερικό του κόσμο.
Κατά τον Αριστοτέλη, οι πολίτες χωρίζονται με βάση οικονομικά κριτήρια σε
τάξεις γεωργών, τεχνιτών και εμπόρων, ενώ
κοινωνικά χωρίζονται σε φτωχούς, πλούσιους και μεσαίους.
Από τη σχέση που έχουν μεταξύ τους οι φτωχοί και οι πλούσιοι θα
διαμορφωθεί η μορφή του πολιτεύματος. Οι φτωχοί συνήθως είναι
περισσότεροι από τους πλούσιους. Ανάλογα με το πώς είναι μοιρασμένη η
δύναμη και με το πού αυτή συγκεντρώνεται, καθορίζεται και το είδος του
πολιτεύματος, που μπορεί να έχει τρεις μορφές: μοναρχία ή βασιλεία (ένας
κυβερνά), αριστοκρατία (λίγοι κυβερνούν) ή δημοκρατία (πολλοί
κυβερνούν). Για να μην ξεπέσουν και αλλοιωθούν αυτές οι πολιτειακές
μορφές σε τυραννία, ολιγαρχία και οχλοκρατία αντίστοιχα, θα πρέπει
σκοπός των αρχόμενων να είναι το κοινό καλό και όχι το συμφέρον του ενός
ή των λίγων. Η προτίμηση του Αριστοτέλη στρέφεται στη «Μέση
Πολιτεία», δηλαδή σ’ αυτό που σήμερα κατανοούμε ως δημοκρατικό
πολίτευμα, όπου η μεσαία τάξη εξασφαλίζει την ισορροπία ανάμεσα στους
φτωχούς και τους πλούσιους και κρατά το κέντρο βάρους στη μέση στις
μεταξύ τους συγκρούσεις.
Σημείο τρίτο: Η εικόνα της γυναίκας
Ένα
άλλο σημείο διαφοροποίησης των δύο γιγάντων είναι οι απόψεις τους για
τη γυναίκα. Η θέση που ο Πλάτωνας δίνει σ’ αυτήν μέσα στην Πολιτεία του
είναι
ισάξια με αυτήν του άντρα. Πίστευε ότι οι γυναίκες μπορούν να κυβερνήσουν εξίσου καλά με τους άντρες, επειδή
η σωφροσύνη, η λογική, η ανδρεία, η αρετή δεν είναι θέμα φύλου,
αλλά ψυχής, εκπαίδευσης και μόρφωσης. Τόνιζε ότι μία πολιτεία που δεν
δίνει παιδεία στις γυναίκες της, «μοιάζει με τον άνθρωπο που δεν εξασκεί
και δε γυμνάζει παρά μονάχα το δεξί του χέρι» (Ο Κόσμος της Σοφίας, J.
Gaarder).
Αντίθετα ο Αριστοτέλης θεωρεί τη
γυναίκα υποδεέστερη του άντρα, καθώς πιστεύει ότι σε σχέση μ’ αυτόν
κάτι της λείπει και ότι είναι ένας «ατελής άντρας». Κατά τη διαδικασία
της αναπαραγωγής, επειδή η γυναίκα έχει έναν παθητικό ρόλο (δέχεται) και
ο άντρας έναν ενεργητικό (δίνει), το παιδί κληρονομεί μόνο τις
ιδιότητες του άντρα (κάτι που όπως γνωρίζουμε σήμερα δεν ισχύει).Η
εικόνα και θεώρηση του Αριστοτέλη για τις γυναίκες υιοθετήθηκε στον
Μεσαίωνα, όπου η γυναίκα υποβαθμίστηκε, θεωρήθηκε πηγή του κακού και του
πονηρού και περιορίστηκε στον αναπαραγωγικό της ρόλο μόνο.
Παρά
τις διαφωνίες που υπάρχουν ανάμεσα στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη,
είναι σημαντικό να τονιστεί ότι συναντάμε και «συμφωνίες», δηλαδή κοινά
σημεία. Και οι δύο μιλούν για την ψυχή και τη σημασία της για τον
άνθρωπο, και οι δύο τονίζουν πως η ευτυχία είναι συνώνυμο της αρετής και
των υψηλών αξιών και ιδανικών, και οι δύο μας υπενθυμίζουν ότι σκοπός
ενός Κράτους θα πρέπει να είναι το καλό και η καλλιέργεια όλων των
πολιτών του.Σίγουρα όμως διαπιστώνουμε
ότι τόσο ο σοφός Πλάτων όσο και ο λογικός Αριστοτέλης δίνουν πολλές
χρήσιμες και σημαντικές απαντήσεις σε ερωτήματα και προβληματισμούς της
σημερινής εποχής, γι’ αυτό και μπορούν να είναι ταυτόχρονα σύγχρονοι
αλλά και διαχρονικοί.
