Ο μύθος του Ηνίοχου
Ο Φαίδρος είναι
διάλογος του Πλάτωνα που διαδραματίζεται σε ένα σημείο της όχθης του Ιλισού,
κάτω από ένα πανύψηλο πλατάνι, όπου φέρεται ο Σωκράτης να συζητεί με τον νεαρό
μαθητή του Φαίδρο, σχετικά με τον έρωτα και τη ρητορική, παίρνοντας αφορμή από
ένα λόγο που είχε απαγγείλει λίγο προηγουμένως ο ρήτορας Λυσίας στον
Φαίδρο. Γράφτηκε κατά την περίοδο της ωριμότητας (μέση χρονική περίοδος 386 - 367
π.Χ
Ο Σωκράτης περιγράφει
την ψυχή ως μια αθάνατη ουσία η οποία κινείται στον υπερουράνιο χώρο
διαιρεμένη σε τρία μέρη, τα δύο από τα οποία έχουν μορφή αλόγου και το τρίτο
μορφή ηνιόχου, το ένα κακότροπο, που συμβολίζει το αισθησιακό στοιχείο του
ανθρώπου και την ευτέλεια της σάρκας, και το άλλο πνευματικό, που συγγενεύει με
τους θεούς και μπορεί να ατενίζει το υπερουράνιο κάλλος.
Το ένα, λοιπόν, από τα
δύο άλογα, αυτό που είναι στην καλύτερη θέση, έχει σώμα στητό και καλοδεμένο,
τον αυχένα του ψηλό, τη μύτη του γαμψή, είναι άσπρο, με μαύρα μάτια, είναι
φιλότιμο, συνετό και σεμνό, αγαπάει την αληθινή δόξα, δεν έχει ανάγκη από
χτυπήματα, αλλά καθοδηγείται μόνο με λόγο και το παράγγελμα· το άλλο, πάλι,
έχει στραβό σώμα, είναι παχύ, κακοσχηματισμένο, με χοντρό αυχένα και κοντό
λαιμό, πλατυπρόσωπο, μαύρο με μάτια γκριζογάλαζα και αιματώδη, ρέπει στην ύβρη
και τη αλαζονεία, είναι κουφό και έχει τριχωτά αυτιά, και πολύ δύσκολα υπακούει
στα χτυπήματα με το μαστίγιο και στα κεντρίσματα.
Όταν λοιπόν ο ηνίοχος
δει το ερωτικό όραμα, και με τι αισθήσεις θερμάνει ολόκληρη τη ψυχή του από
αυτή τη θέα και βαθμιαία ο ίδιος γεμίσει από τα προκλητικά κεντρίσματα του
πόθου, το άλογο που είναι υπάκουο στον ηνίοχο, επειδή και τότε -όπως και πάντα-
συγκρατιέται από τη σεμνότητα, ελέγχει τον εαυτό του και δεν πηδά πάνω στον
αγαπημένο· όμως το άλλο άλογο δεν δίνει σημασία ούτε στο μαστίγιο, ούτε στα
κεντρίσματα του ηνιόχου, πετάγεται απότομα και με βία προς τα μπρος και
ταλαιπωρώντας με κάθε τρόπο το σύντροφό του και τον ηνίοχο, τους αναγκάζει να
ορμήσουν επάνω στον αγαπημένο και να θυμηθούν την ομορφιά των ηδονών.
Και βέβαια αυτοί στην
αρχή αγανακτούν και αντιστέκονται καθώς νιώθουν να αναγκάζονται να κάνουν
φοβερά πράγματα· όμως στο τέλος, όταν δε βρίσκει τέρμα το κακό άλογο, αφήνονται
να συρθούν από το κακό άλογο, υποχωρώντας και συμφωνώντας να κάνουν ό,τι εκείνο
τους διατάζει. Όταν αντικρίζει την όψη αυτή ο ηνίοχος, με τη μνήμη του, του γυρίζει πίσω, στην πρωταρχική φύση της
ομορφιάς, και τη βλέπει πάλι να δεσπόζει, συνοδευόμενη από τη σωφροσύνη, επάνω
σ΄ ένα βάθρο αγνότητας.
Ο μύθος του Ηνίοχου,
των δύο πτερωτών ίππων και του άρματος στον «ΦΑΙΔΡΟ», είναι η
αναπαράσταση της ψυχής και η προσέγγιση είναι ψυχολογική, όχι μόνο γιατί
αναφέρεται στην ψυχή αλλά και γιατί εξηγεί και αναλύει τους νόμους που διέπουν
την λειτουργία της.
«… έτσι ομοιάζει η
ψυχή με δύναμη σύμφυτον, αποτελούμενη από ζεύγος πτερωτών ίππων και από τον
ηνίοχον. Αλλά οι μεν ίπποι και οι ηνίοχοι των θεών είναι αγαθοί και καλής
καταγωγής, των δε άλλων εμφύχων είναι μεικτοί…..»
Ο μύθος του
Φαίδρου προϋποθέτει επίσης τρία μέρη της ψυχής τα οποία όμως ενσαρκώνονται σε
μια εικόνα: είναι η εικόνα μιας ζωτικής δύναμης που συνδέει ένα ζεύγος φτερωτών
αλόγων και έναν ηνίοχο. Όσο για τα φτερά, αυτά θα επιτρέψουν στην ψυχή να
ανυψωθεί προς τον υπερουράνιο τόπο Ο Πλάτων δίνει αξία στην ανθρώπινη ψυχή,
αποδίδοντας της μια επιπλέον δύναμη για να βοηθήσει στην ανύψωσή της.
Ο ΙΠΠΟΣ συμβολίζει το
ανεξέλεγκτο γενετήσιο ένστικτο και την ορμή του συναισθήματος , μαζί και τα δύο
προσδιορίζουν το απρόβλεπτο της αδεσμεύτου φύσης του. Η συχνή εμφάνιση του
ίππου με τους Θεούς, τους ήρωες και τους θνητούς φέρει σε επαφή το ά-λογο μέρος της
ψυχής με τα τρία επίπεδα της ύπαρξης, την θνητή, την ενδιάμεσο και την αθάνατη.
Το
Θυμοειδές/συναισθηματικό είναι ο Λευκός Ίππος, είναι ο αγαθός ίππος και εκπροσωπεί την ευαισθησία, την
καλή συναισθηματική σχέση ίππου/ιππέως, το θάρρος, την τόλμη, την
αποφασιστικότητα, την προθυμία να συνεργασθεί. Πρέπει να
ελέγχει και να τιθασεύει τις ά-λογες ορέξεις του επιθυμητού, με τις νουθεσίες
και την διδασκαλία.
Από αυτό εξαρτώνται τα
πάντα: ο ηνίοχος μπορεί να θριαμβεύσει όσο το άσπρο άλογο κρατάει γερά. Το
άσπρο άλογο υπακούει στον ηνίοχο και ο θυμός στο λόγο. Δε χρειάζεται να το
χτυπήσει: για να το οδηγήσει αρκεί μια εντολή και ένας λόγος.
Το
Επιθυμητικό/ενστικτώδες - Μέλας Ίππος εκπροσωπεί, το ανυπάκουο
επιθετικό, και το ασταθές. Είναι τα πάθη και το ενστικτώδες, το
διεγείρον πάσης φύσεως ηδονές
εις το σώμα, είναι ο κακός ίππος. Έχει την δυνατότητα, εκ φύσεως να
εκπαιδεύεται και να διαπλάθεται, δια της συνήθειάς. Στην αρχή το
μαύρο άλογο
μέσα στη βία του παρασύρει με δύναμη τους δυο άλλους και θριαμβεύει.
Τους
καθυποτάσσει.
Όταν όμως ο ηνίοχος
οραματίζεται την ανάμνηση του απόλυτου κάλους αυτή ζωντανεύει την
αποφασιστικότητά του και τραβάει δυνατά τα χαλινάρια των αλόγων,
ενώ ζεύξη των αλόγων σπάει. Το μαύρο άλογο ,ένα αληθινό κτήνος,
σκληροτράχηλο, κοντόλαιμο, με δασύτριχα αυτιά.
Σύμφωνα με τον
Πλάτωνα η ψυχή έχει δύο αντιθετικής υφής ροπές, το
ΛΟΓΙΣΤΙΚΟΝ-ΦΡΟΝΗΣΗ-ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ ,δηλ Ο ΗΝΙΟΧΟΣ και τα ασυγκράτητα πάθη,
συναισθήματα, δηλ. οι δύο ιπποι. Η ψυχή έχει την δυνατότητα όμως να αναπτύξει
την θετική η την αρνητική πλευρά των κινήτρων και των ροπών αυτών των ίππων.
Και αυτό γιατί ο Πλάτων μας λέει ότι αυτοί οι ίπποι είναι πτερωτοί διότι «Πάσα
γάρ ήν (η ψυψή) το πάλαι πτερωτή».
Συμβολικά οι δύο πτερωτοί
ίπποι του μύθου έχουν αντιθετικής κατεύθυνσης κινήσεις
-Την ορμητική,
ανεξέλεγκτον του επιθυμητικού/ενστικτώδους μαύρου ίππου
-Την απρόβλεπτη κυκλοθυμική του θυμοειδούς/συναισθηματικού
λευκού ίππου.
Η ορθότητα της
εξισορρόπησης των σταθερών αποφάσεων είναι η εικόνα του ορθίου, επι του
άρματος , ΗΝΙΟΧΟΥ.
Το κίνητρο, το πρώτον
κινούν, είναι το άλογον μέρος της ψυχής, αφού οι δύο ίπποι προηγούνται και
έπεται ο Ηνίοχος. Η δύναμη τους μπορεί να παρασύρει το άρμα, όμως η κατεύθυνση,
την οποία θα δώσει ο Ηνίοχος είναι υπ’ ευθύνη του και εξαρτάται από την ορθή
στάση του.
Ο Ηνίοχος
κατευθύνει το επιθυμητικό και το θυμοειδές μέρος της ψυχής προς την οδό
της αρετής. Σύσταση της είναι οι τέσσερις ιδιότητες:
H σοφία
H ανδρεία
H σωφροσύνη
H δικαιοσύνη
(Η σοφία φρόνησις στο λογιστικόν
- στην νόηση- , η ανδρεία στο θυμοειδές (στην βούληση), και η σωφροσύνη δικαιοσύνη
στο επιθυμητικόν. ... )
Η ηνιόχηση του
ανθρώπινου οχήματος είναι κατ΄ ανάγκη επίπονος και δύσκολη. Μεταξύ επιθυμιών
και λογικής κείται, αλλά και κινείται η ψυχή, ταυτιζόμενη πότε με το άλογον,
άστατον και άπληστο μέρος της και πότε με τον σοφό, αιώνιο και αυτάρκη σύντροφό
της. Γι΄αυτό και δεν είναι περίεργο που οι διαθέσεις της δεν είναι
σταθερές, αφού μη γνωρίζουσα την φύση της ουσίας της, αμφιταλαντεύεται,
κυκλοθυμικά, ανάμεσα σε υπερβολές και ελλείψεις, αναζητώντας τον άξονα της
ισορροπίας της.
«Το επιθυμητικό
κατακερματίζει την ψυχή, ενώ ο νούς την ενώνει, αλλά η ψυχή είναι και το
επιθυμητικό και ο Νούς.»
ΦΑΙΔΡΟΣ του Πλάτωνα.
ΤΟ ΛΟΓΙΣΤΙΚΟΝ είναι η
ικανότης του συλλογίζεσθαι, το αναπτύσσον δια της μνήμης τον νούν με σκοπό την
αναζήτηση και ανεύρεση γνώσης , είναι ο ΗΝΙΟΧΟΣ. Ενεργοποιείται δια της
ανάμνησης των όντων, του κόσμου των Ιδεών, τα οποία είδε κάποτε η ψυχή.
ΤΟ ΖΗΤΟΥΜΕΝΟ ΕΙΝΑΙ ΤΟ
ΜΕΤΡΟ.
Στο φυσικό πεδίο τα
συναισθηματικά πάθη των υπερβολών και των ελλείψεών μας, είναι της δικαιοδοσίας
του Ποσειδώνος. Τέκνα Ποσειδώνος, τα θαλάσσια τέρατα, γεννήματα φαντασιώσεων
(Ανταίος, Κερκύων, Βούσιρις, Άμυκος, Πολύφημος, Προκρούστης, Έρυξ κ. ά.)
εξέρχονται απειλητικά και ύπουλα από την θάλασσα του βίου γιά να μας
καταπνίξουν.
Όμως οι ορθές επιλογές είναι
της δικαιοδοσίας της θεάς Αθηνάς, τελευταίο θεϊκό τέκνο του Διός, κατά τον
Ησίοδο.
Μόνο η σοφία της Αθηνάς μπορεί να καθοδηγήση την λογική μας, περιορίζοντας την δράση του Ποσειδώνος, δήλαδή τα συναισθηματικά μας τέρατα, όταν η τρίαινά του συνταράσσει διά της τρικυμίας των παθών την ψυχή μας.
Η θεά Αθηνά συνοδεύει
τις ηρωικές ψυχές (Ηρακλή, Θησέα, Περσέα, Βελλεροφόντη, Οδυσσέα κ. ά.), που
δίδουν την καθημερινή μάχη της ζωής στον πλανήτη μας, με επίγνωση του νόμου της
ανταποδοτικής δικαιοσύνης. Και εμείς, καθ’ ομοίωσίν των, είμεθα ηρωϊκές
ψυχές, όταν προσπαθούμε να απαλλαγούμε από τα τέρατα της ψυχής μας και να
αυτοθεραπευθούμε με την βοήθεια της λογικής/Αθηνάς.
