Ο πάνσοφος του αρχαίου κόσμου Αριστοτέλης
Ο έλληνας φιλόσοφος που εξήγησε στην εποχή του πρακτικά τα πάντα!Μαθητής του άλλου ογκόλιθου του αρχαιοελληνικού πνεύματος, του Πλάτωνα, ο σταγειρίτης στοχαστής ήρθε στον κόσμο για να αλλάξει καθοριστικά τόσο τη σκέψη και τα γράμματα όσο και την επιστημονική μεθοδολογία.
Ο άνθρωπος που έκανε τη λογική πρόταγμα του φιλοσοφικού κόσμου και ασχολήθηκε -στο πλαίσιο της φυσικής φιλοσοφίας του- με τον περιβάλλοντα κόσμο και τα πλάσματά του δεν χρειάζεται φυσικά συστάσεις.
Πανεπιστήμων, φιλόσοφος, κορυφαίος εκπαιδευτικός και αναμφίβολα ο συστηματικότερος και μεθοδικότερος νους της αρχαιότητας, έμελλε να μεταλαμπαδεύσει το φωτεινό του πνεύμα στον μαθητή του Αλέξανδρο τον Μέγα, ενώ αργότερα θα ίδρυε τη δική του σχολή, το περίφημο αριστοτελικό Λύκειο της Αθήνας, όπου και θα περνούσε στην αθανασία τόσο από το διδασκαλικό του έργο όσο και -κυρίως- από την ασύλληπτη συνθετική ικανότητα της διάνοιάς του.
Το αριστοτελικό σύστημα, με την πρωτοφανή εξηγητική του ρώμη, επιβίωσε της εποχής του και μπόλιασε γόνιμα τη δυτική σκέψη στους αιώνες που θα ακολουθούσαν, διαπερνώντας ταυτόχρονα την επιστημονική σκέψη μέχρι και τα νεότερα τουλάχιστον χρόνια της επιστημονικής επανάστασης.
Αυτός ήταν ο Αριστοτέλης, η κορυφαία μορφή της αρχαίας ελληνικής σκέψης, σε επίπεδο επίδρασης τουλάχιστον...
Πρώτα χρόνια
Ο Αριστοτέλης γεννιέται περί το 384 π.Χ. στα Στάγειρα της Χαλκιδικής ως γιος του Νικόμαχου, του βασιλικού γιατρού του ηγεμόνα της Μακεδονίας Αμύντα Γ' (πατέρα του Φιλίππου). Για τη μητέρα του, Φαιστίδα, πολύ λίγα είναι γνωστά, πρέπει ωστόσο να ήταν αριστοκρατικής καταγωγής.
Ο Νικόμαχος πέθανε όταν ο Αριστοτέλης ήταν σε νεαρή ηλικία (πιθανότατα και η μητέρα του λίγο αργότερα) και την ανατροφή του μικρού αναλαμβάνει πλέον ο Πρόξενος ο Αταρνεύς, οικογενειακός φίλος και σύζυγος της μεγαλύτερης αδερφής του Αριστοτέλη, Αριμνήστης. Κοφτερό πνεύμα ήδη από τα μικράτα του, αναγκάζει τον Πρόξενο να τον στείλει στην Αθήνα σε ηλικία 17 ετών (367 π.Χ.) -το αδιαφιλονίκητο ακαδημαϊκό κέντρο του τότε γνωστού κόσμου- για ανώτερες σπουδές. Και φυσικά δεν θα μπορούσε να βρεθεί καλύτερη σχολή για το δαιμόνιο πνεύμα του εφήβου από την Ακαδημία του Πλάτωνα, το κορυφαίο εκπαιδευτικό ίδρυμα της Αθήνας.
Ο Αριστοτέλης θα παραμείνει στο πλευρό του Πλάτωνα για δύο σχεδόν δεκαετίες, κατανοώντας πλήρως τη συλλογιστική του ξακουστού δασκάλου του και αναπτύσσοντας ιδιαίτερη ακαδημαϊκή σχέση μαζί του. Οι φιλοσοφικές διαμάχες των δύο αντρών ωστόσο σύντομα θα τους έφερναν σε σχετική ρήξη κι έτσι, όταν ο Πλάτωνας πέθανε το 347 π.Χ., ο Αριστοτέλης δεν θα έπαιρνε τη θέση του διευθυντή της Ακαδημίας, παρά το γεγονός ότι δεν υπήρχε όμοιός του σε όλη την Αθήνα και ο Πλάτωνας τον εκτιμούσε όσο κανέναν.
Οι εργασιακές περιπέτειες του Αριστοτέλη θα τον φέρουν πλέον στη μικρασιατική πόλη Άσσο, όπου λειτουργούσε παράρτημα της πλατωνικής Ακαδημίας και ηγεμόνας της ήταν ο παλιός μαθητής του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, Ερμίας. Ο Αριστοτέλης δίδαξε στη σχολή για τρία χρόνια (347-345 π.Χ.) και επηρέασε καθοριστικά τη διακυβέρνηση του τυράννου Ερμία, έχοντας έτσι δυνατότητα να εφαρμόσει στην πράξη κάποιες από τις φιλοσοφικές και κοινωνικές του απόψεις: το πείραμα πέτυχε και η τυραννία του Ερμία έγινε σαφώς δικαιότερη!
Όντας στην Άσσο, γνώρισε και παντρεύτηκε την ανιψιά του Ερμία, Πυθιάδα, η οποία του χάρισε μια κόρη. Το τραγικό τέλος του τυράννου όμως το 345 π.Χ. αναγκάζει τον Αριστοτέλη να εγκαταλείψει άρον-άρον την πόλη και να περάσει απέναντι, στη Λέσβο, όπου και θα παραμείνει στη Μυτιλήνη μέχρι το 342 π.Χ. γράφοντας και διδάσκοντας...
Δάσκαλος του Αλέξανδρου
Το 342 π.Χ. ο γνωστός πλέον δάσκαλος θα αποδεχτεί την πρόσκληση του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου Β' να επιστρέψει στη γενέτειρά του για να διδάξει τον 13χρονο γιο του ηγεμόνα, Αλέξανδρο. Ο Φίλιππος εκτιμούσε ιδιαίτερα τον Αριστοτέλη και φρόντισε να τον ανταμείψει πλουσιοπάροχα για τις πολύτιμες υπηρεσίες του, την ώρα που ο δάσκαλος, χρησιμοποιώντας ως εκπαιδευτικό μοχλό τα ομηρικά έπη, εμφυσεί στον νεαρό μαθητή του το ελληνικό πνεύμα και την οικουμενικότητά του.Ο Αριστοτέλης θα παραμείνει στο πλευρό του μαθητή που θα γινόταν κατόπιν γνωστός ως Μέγας Αλέξανδρος για περισσότερα από 6 χρόνια. Κι όταν το 335 π.Χ. ο Αλέξανδρος διαδέχθηκε τον πατέρα του στον θρόνο της Μακεδονίας και επέβαλλε τη μακεδονική ειρήνη στην ελληνική επικράτεια, ο Αριστοτέλης επέστρεψε στην πόλη όπου ανδρώθηκε ακαδημαϊκά για να ιδρύσει τη δική του σχολή...
Λύκειο και προσωπικές περιπέτειες
Στην Αθήνα βέβαια η πλατωνική Ακαδημία, με διευθυντή τον παλιό φίλο του Αριστοτέλη, Ξενοκράτη, συνέχιζε να αποτελεί τη βασική επιρροή της ελληνικής σκέψης. Με την άδεια λοιπόν του Αλέξανδρου και την απαραίτητη βασιλική χρηματοδότηση, ο Αριστοτέλης εγκαινιάζει τη δική του σχολή, το Λύκειο, βάζοντας στόχο να κλέψει τη δόξα του πλατωνικού ιδρύματος. Με μικρά διαλείμματα, ο σταγειρίτης φιλόσοφος θα περάσει το υπόλοιπο της ζωής του στην αττική πρωτεύουσα, διδάσκοντας, ερευνώντας και γράφοντας.
Οι περγαμηνές που συνέτασσαν οι μαθητές με τα ευρήματα των φιλοσοφικών τους ερευνών σύντομα θα δημιουργούσαν μια τεράστια συλλογή παπύρων, κάνοντας το Λύκειο μια από τις πρώτες μεγάλες βιβλιοθήκες του πλανήτη και πρότυπο για την ανέγερση των περίφημων βιβλιοθηκών της Αλεξάνδρειας και της Περγάμου. Επιπλέον, ο Αριστοτέλης συγκέντρωνε μανιωδώς χάρτες και επιστημονικά όργανα, κάνοντας έτσι τη σχολή του κέντρο επιστημονικής έρευνας, ένα σωστό πρώιμο εργαστήριο!
Στα δεκατρία χρόνια που θα παραμείνει ο Αριστοτέλης στην Αθήνα, ταυτόχρονα με τις χρονοβόρες διδακτικές του υποχρεώσεις, θα βρει χρόνο για να συγγράψει το μεγαλύτερο μέρος του κολοσσιαίου έργου του, κάνοντας τους πάντες να διερωτώνται πώς ήταν δυνατόν να προλαβαίνει και να διαπρέπει στα καθήκοντά του; Ο όγκος των πληροφοριών που συγκέντρωσε και η κριτική του ματιά στον φυσικό κόσμο, τη μεταφυσική, την πολιτική και τη φιλοσοφία συνεχίζουν να προκαλούν εντύπωση. Στο διάστημα αυτό δίδαξε την ωριμότερη φιλοσοφία του, επεξεργάστηκε τα μεγαλύτερα συγγράμματα του, δίνοντας τους οριστικότερη μορφή, και συμπλήρωσε τις επιστημονικές έρευνές του: ήταν αναμφίβολα η πιο γόνιμη περίοδος του φιλοσόφου.
Στην προσωπική του ζωή, ο Αριστοτέλης έχασε τη σύζυγό του Πυθιάδα τη χρονιά που εγκαινίασε το Λύκειό του. Λίγο αργότερα βέβαια θα ξαναπαντρευτεί, αυτή τη φορά την Ερπυλλίδα, που οι ιστορικοί θεωρούν ότι ήταν σκλάβα του-δώρο της μακεδονικής αυλής, την οποία ελευθέρωσε ο φιλόσοφος και παντρεύτηκε λίγο αργότερα. Όπως κι αν έχει η ιστορική αλήθεια, η Σταγειρίτισσα
θα του χάριζε έναν γιο, τον Νικόμαχο, στον οποίο θα αφιέρωνε ο στοχαστής ένα από τα μνημειώδη έργα του, τα «Ηθικά Νικομάχεια».
Όταν βέβαια ο πρώην μαθητής του Αριστοτέλη και κορυφαίος πλέον κατακτητής Αλέξανδρος ο Μέγας θα πέθαινε αναπάντεχα το 323 π.Χ., το αντι-μακεδονικό μένος των Αθηναίων θα έβρισκε αποδιοπομπαίο τράγο στο πρόσωπο του «μακεδονίζοντα» φιλοσόφου: ο Αριστοτέλης κατηγορείται για ασέβεια από το ιερατείο, δεν μένει ωστόσο στην Αθήνα για τη δίκη του, καθώς είχε διακρίνει τα πραγματικά κίνητρα πίσω από τις ανήκουστες κατηγορίες: τα αντι-μακεδονικά αισθήματα που θόλωναν την κρίση των συμπολιτών του.
Καταφεύγει λοιπόν στη Χαλκίδα με την οικογένειά του (είχε ήδη αποκτήσει και την κόρη του, Πυθιάδα), όπου έμελλε να αφήσει και την τελευταία του πνοή: τον Οκτώβριο του 322 π.Χ. θα κλείσει για πάντα τα μάτια ο άνθρωπος που εξήγησε ό,τι έπρεπε να εξηγηθεί, με πιθανότερη αιτία κάποιο στομαχικό νόσημα.
Η σορός του μεγάλου διανοητή θα μεταφερθεί στη γενέτειρά του, τα Στάγειρα της Μακεδονίας, όπου θα γνωρίσει αναρίθμητες τιμές, μέχρι και μήνας του έτους μετονομάστηκε σε «Αριστοτέλειος»! Όσο για την περίφημη σχολή του, συνέχισε να λειτουργεί και μετά τον χαμό του εμπνευστή της, αποτελώντας φάρο γνώσης και έρευνας μέχρι την οριστική παρακμή των ελληνιστικών χρόνων...
Φιλοσοφικό έργο
Γνωρίζουμε πάντως ότι οι πρώτες εκδόσεις του έργου του έλαβαν χώρα στη Ρώμη περί το 60 π.Χ., ενώ από το τιτάνιο πραγματικά έργο του σώζονται σήμερα μόνο 47 ολοκληρωμένα βιβλία και πλήθος αποσπασμάτων από άλλα, η γνησιότητα των οποίων όμως αμφισβητείται από την ιστορία των ιδεών.
Το συγγραφικό έργο του Αριστοτέλη χωρίζεται συνήθως σε 3 βασικές κατηγορίες. Η πρώτη περιλαμβάνει έργα εκλαϊκευμένου χαρακτήρα που φέρεται να τα είχε δημοσιεύσει ο ίδιος. Η δεύτερη αφορά σε σημειώσεις και συλλογές υλικού που προορίζονταν για επιστημονικές πραγματείες και η τρίτη έχει να κάνει με τα καθαυτό επιστημονικό του έργο. Με μόνη εξαίρεση την «Αθηναίων Πολιτεία», ολόκληρο τα σώμα των σωζόμενων έργων του -αν είναι αυθεντικό- ανήκει στην τρίτη κατηγορία. Η γνώση μας για τα υπόλοιπα συγγράμματα στηρίζεται σε αποσπάσματα που μνημονεύονται από αρχαίους συγγραφείς, καθώς και σε τρεις καταλόγους που έχουν περισωθεί από την αρχαιότητα.
Στις πραγματείες του για τη γνώση και τη νόηση (Λογικές Πραγματείες, κατά τη φιλολογική ανασυγκρότηση - Όργανον, κατά τον Αριστοτέλη), καινοτόμοι τομείς στη μεθοδικότητα και την αναλυτικότητα που τους προσέδωσε ο Αριστοτέλης, περιλαμβάνονται τα εμβληματικά «Αναλυτικά Πρότερα», «Αναλυτικά Ύστερα», αλλά και τα «Περί Ερμηνείας», «Κατηγορίες», «Τοπικοί και Σοφιστικοί Έλεγχοι» και «Περί Ειρήνης».
Η φυσική φιλοσοφία του σταγειρίτη πανεπιστήμονα (Φυσικές Πραγματείες) διερεύνησε θεωρητικά και πρακτικά ζητήματα του φυσικού κόσμου, που αποτυπώθηκαν στα «Φυσικά» («Φυσική Ακρόαση»), «Περί Ουρανού», «Περί Γενέσεως και Φθοράς», «Μετεωρολογικά», ενώ το «Περί Κόσμου» θεωρείται σήμερα ψευδεπίγραφο.
Επόμενος σταθμός στην αριστοτελική συλλογιστική η ψυχή και οι εκφάνσεις της (Ψυχολογικές Πραγματείες - Ανθρωπολογία), όπως αυτή διερευνήθηκε εξονυχιστικά στα «Περί Ψυχής», «Περί Αισθήσεως και Αισθητών», «Περί Μνήμης και Αναμνήσεως», «Περί Ύπνου», «Περί Εγρηγόρσεως», «Περί της Μαντικής της εν τοις Ύπνοις», «Περί Μακροβιότητος και Βραχυβιότητος», «Περί Ζωής και Θανάτου» και «Περί Αναπνοής». Στο «Περί Πνεύματος» αμφισβητείται πλέον από τη φιλολογική έρευνα η πατρότητα του συγγραφέα.
Ο Αριστοτέλης ασχολήθηκε εξονυχιστικά και με τη βιολογία, με τις έρευνές του να απαθανατίζονται στα Βιολογικά (Βιολογικές Πραγματείες), αν και κάποια θεωρούνται νόθα έργα. Το μόνο που γνωρίζουμε από τον ίδιο τον φιλόσοφο και από τις αναφορές του είναι το ευχάριστο έργο με τον τίτλο «Περί Θαυμασίων Ακουσμάτων», του αποδίδονται ωστόσο με σχετικές επιφυλάξεις και τα «Περί Ζώων Ιστορίας», «Περί Ζώων Μορίων», «Περί Ζώων Πορείας», «Περί Ζώων Κινήσεως», «Περί Ζώων Γενέσεως», ενώ το «Περί Φυτών» θεωρείται πια ψευδεπίγραφο.
Στα Πολιτικά του, που είναι χωρίς καμιά αμφιβολία έργο του Αριστοτέλη, εντάσσονται τα 9 βιβλία των «Πολιτικών», η «Αθηναίων Πολιτεία» και τα δύο συγγράμματα των «Οικονομικών», αλλά και μια συλλογή από ιστορικά γεγονότα που με μορφή παραδειγμάτων επεξηγούν διάφορα οικονομικά σχήματα. Τα έργα του αυτά αποτελούν ακόμα και σήμερα άξονα αναφοράς στις πολιτικές επιστήμες.
Στη συλλογή των 12 συγγραμμάτων που εντάσσονται στον γενικό τίτλο «Μετά τα Φυσικά» (αυτό που αποκαλούμε σήμερα μεταφυσική), ο Αριστοτέλης εξετάζει τις πρώτες αρχές του κόσμου αλλά και τη φύση όλων των όντων (καθαρή οντολογία).
Και βέβαια μας κληροδότησε τη «Ρητορική» και την «Ποιητική» (με το δεύτερο μέρος της να έχει χαθεί οριστικά), ενώ στις Ηθικές Πραγματείες του περιλαμβάνονται τα μνημειώδη «Ηθικά Νικομάχεια» και «Ηθικά Ευδήμεια», κολοσσιαίες αναφορές στον φιλοσοφικό τομέα της ηθικής που καμιά σύγχρονη αναφορά δεν μπορεί να αγνοήσει!
Πράγματι μίλησε για τα πάντα και ανάγκασε έτσι κάθε κατοπινό φιλόσοφο να αντιπαρατεθεί πρώτα και αποφασιστικά με την αριστοτελική σκέψη πριν ξεδιπλώσει τις δικές του φιλοσοφικές έρευνες...
Κληρονομιά
Ταυτόχρονα, ο Αριστοτέλης θεμελίωσε θεματολογικά και μεθοδολογικά πολλούς κλάδους του επιστητού, ενώ από την κριτική στάση που θα αντιμετώπιζαν το έργο του οι πρωτεργάτες της νεότερης φιλοσοφίας και φυσικής επιστήμης, όπως ο Γαλιλαίος, ο Καρτέσιος κ.λπ., καθώς αργότερα και ο Καντ, θα γεννιόταν πράγματι η σύγχρονη επιστήμη και η φιλοσοφική πειθαρχία...
