Η ιατρική στην Αρχαία Ελλάδα
Ό ταν η ιατρική συναντά την ιστορία, την αρχαιολογία, τη φιλοσοφία…
Πόσο μακριά μπορεί να βρίσκεται η αρχαιολογία από την ιατρική; Αν νομίζετε ότι η απάντηση είναι…μερικές χιλιάδες χιλιόμετρα, κάνετε ένα μικρό λαθάκι.
Όλα τα σύγχρονα επιτεύγματα της επιστήμης της ιατρικής βασίζονται σε μελέτες και θεωρίες των προγενέστερων, και δη των αρχαίων ημών ελλήνων. Αλλά ας αφήσουμε τους προλόγους και ας περάσουμε στην ουσία.
Οι ρίζες της ιατρικής ανάγονται στο μύθο. Όλοι σχεδόν οι θεοί του Ολύμπου ασχολούνται με τηνΑσκληπιό. Αρχικά, λοιπόν, ο Ασκληπιός ήταν ένας άνθρωπος. Όχι βέβαια ένας άνθρωπος τυχαίος, αλλά ένας ηγεμόνας της Θεσσαλίας. Όλη η οικογένεια του, και φυσικά και ο ίδιος, συνδέονταν με την Ιατρική. Οι γιοι του, Μαχάονας και Ποδαλείριος , ήταν δεινοί θεραπευτές. Ο Μαχάονας, σύμφωνα με την προφορική παράδοση του Ομήρου, θεράπευσε τον Μενέλαο, όταν ο τελευταίος είχε τραυματιστεί σε μάχη κατά τον τρωικό πόλεμο, από το βέλος ενός Τρώα πολεμιστή. Ας δούμε τους σχετικούς στίχους.
θεραπεία των ασθενειών…και φυσικά με την πρόκληση των ασθενειών στους τιμωρημένους θνητούς. Γνωρίζουμε όλοι ότι ο Απόλλωνας θεράπευε. Και φυσικά όλοι λίγο-πολύ έχουμε ακούσει για τον
"Κι ως είδεν τη λαβωματιάν απ' τη πικρή σαΐτα, το αίμα πρωτοβύζαξεν, κατόπιν απιθώνει, βοτάνια που ξερε, μ' αυτά το τραύμα μαλακώνει. (Ομήρου Ιλιάδα Δ' 217-219, μτφρ Γ. Ψυχουντάκη /Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης) Η σύζυγος του Ασκληπιού, Επιόνη, ανακούφιζε τον πόνο, η κόρη του, Υγεία, ήταν η θεά της υγείας, η κόρη του Πανάκεια, αντιπροσώπευε την ίαση και ο γιος του, Τελεσφόρος, την ανάρρωση. Πολύ αργότερα, ο Ασκληπιός γίνεται ήρωας και ημίθεος, ώστε αποκτά αμιγή θεϊκή υπόσταση μόνο τον 5ο π.Χ. αιώνα. Τότε θεωρείται γιος του Απόλλωνα και της θνητής Κορωνίδας. Θεωρείται μάλιστα μαθητής του κενταύρου Χείρωνα, ο οποίος ζούσε στο Πήλιο. Εκεί ο Χείρωνας καλλιεργούσε βοτάνια θεραπευτικά και δίδασκε την ιατρική επιστήμη. Πάραυτα, ο Ασκληπιός είχε έμφυτο το χάρισμα της ιατρικής γνώσης, κληρονομημένο από τον πατέρα του, Απόλλωνα. Ο κένταυρος Χείρωνας ήταν ετεροθαλής αδερφός του Δία και του είχαν δοθεί ιατρικές γνώσεις από την Άρτεμη. Λίγο αργότερα, τον 4ο π.Χ. αιώνα, το Ασκληπιείο της Επιδαύρου, θα γίνει το κέντρο για τις θαυματουργές θεραπείες των ασθενών.
Την ίδια εποχή ο Ιπποκράτης θα ιδρύσει και την ονομαστή
ιατρική σχολή του στην Κω. Σε όλη την τότε γνωστή χώρα, ήδη από τον 6ο
π.Χ. αιώνα, ακμάζουν τα Ασκληπιεία. Η χρυσή εποχή του Ασκληπιείου της
Επιδαύρου όμως συναντάται τον 4ο και τον 3ο π.Χ. αιώνα. Στην ίδια εποχή
ανάγονται χρονολογικά και η Θόλος, το θέατρο, ο ναός του Ασκληπιού ως
και τα βόρια προπύλαια. Αν και το ιερό λεηλατείται από τον Σύλλα το 86
π.Χ. , οι πιστοί συνεχίζουν να προσέρχονται, ως τον 2ο μ. Χ. αιώνα. Τότε
εξάλλου επισκέπτονται το Ασκληπιείο ο Παυσανίας και ο Γαληνός, ο
συγγραφέας των "ανατομικών". Στην αρχή τρία ήταν τα ονομαστά Ασκληπιεία
στην Αρχαία Ελλάδα. Το διασημότερο, που προαναφέρθηκε, στην Επίδαυρο, το
Ασκληπιείο της Τρίκκης, πατρίδας του Ασκληπιού, στα σημερινά Τρίκαλα
Θεσσαλίας, και το Ασκληπιείο στη Μεσσηνία. Γύρω στα 300 Ασκληπιεία
αναπτύσσονται στην Αρχαία Ελλάδα, κτισμένα σε προνομιούχες από φυσικής
απόψεως θέσεις, κυρίως κοντά σε τρέχοντα νερά και ιαματικές πηγές. Ήταν
δομημένα ως ολόκληρα κτιριακά συγκροτήματα, περιλαμβάνοντας ναούς,
μυστηριακούς χώρους, χώρους "εγκοίμησης", κατοικίες και ξενώνες,
γυμναστήρια και λουτρά, πολιτιστικά κέντρα, όπως τα θέατρα…Συνεπώς, τα Ασκληπιεία ήταν εστίες πολιτισμού. Στον χώρο διεξάγονταν ακόμη και αγώνες. Σήμερα σώζονται καλύτερα τα Ασκληπιεία της Επιδαύρου και της Κω. Το πρώτο μάλιστα έχει δώσει πληθώρα αρχαιολογικών ευρημάτων, τα οποία εκτίθενται στο αρχαιολογικό μουσείο της περιοχής. Όμως, ας δούμε με λίγα και απλά λόγια πως ήταν οργανωμένα τα Ασκληπιεία.
Τα
Ασκληπιεία διοικούνταν από τον πρωθιερέα, τον πρώτο δηλαδή ερέα, ο
οποίος ήταν πανίσχυρος μάγος, γιατρός και θεραπευτής. Αυτός
περιστοιχιζόταν από ανθρώπους ειδικούς στις μαλάξεις(μασάζ), στη
γυμναστική και σε πολλές άλλες εργασίες. Φέρτε στο νου σας ανθρώπους σαν
τους σύγχρονους φυσιοθεραπευτές. Ο ασθενής κατέφτανε, λουζόταν στα
λουτρά, τον αναλάμβανα ν οι φυσιοθεραπευτές, και αν μπορούσε, γυμναζόταν
και υποβαλλόταν σε δίαιτα και νηστεία. Παρατηρείστε ότι ο εξαγνισμός του σώματος και της ψυχής αποτελούσε την κύρια θεραπεία., σε συνδυασμό με τα θεραπευτικά βοτάνια και την αυθυποβολή του θαύματος από τον θεό. Το κυρίως μέρος της θεραπείας ονομαζόταν "εγκοίμηση". Σε αυτό το στάδιο ο ασθενής, σε ειδικούς θαλάμους, κοιμόταν για μία νύχτα και σε όνειρο του παρουσιαζόταν ο θεός θεραπευτής. Έπειτα ακολουθούσε η παρέμβαση των γιατρών-θεραπευτών. Αναγνώριζαν τα συμπτώματα των ασθενειών, ερμήνευαν τα σχετικά με τη νυχτερινή εμφάνιση του θεού και έκαναν την διάγνωση, για να ακολουθήσει η θεραπεία. Ο ασθενής θεραπευόταν από την πίστη του στο θεό. Έχουν σωθεί ως τις μέρες μας αναθηματικές πλάκες-αφιερώματα των ασθενών προς τον θεό ή περιλαμβάνουσες ευχαριστήρια στους ιερείς-γιατρούς. Υποθέτουμε ότι οι ασθενείς πλήρωναν για την συμμετοχή τους στα Ασκληπιεία, ή, τουλάχιστον, έκαναν γενναιόδωρες προσφορές στα ιερά και στους γιατρούς.
Πριν όμως δούμε την συμβολή του Ιπποκράτη στην Ιατρική, θα σας αναφέρω λίγα πράγματα για τις γυναίκες γιατρούς της ελληνικής αρχαιότητας. Στην Αθήνα του Περικλή υπήρχαν νοσοκόμες και μαίες. Εξάλλου, η μητέρα του Σωκράτη, Φαιναρέτη, ήταν μαία. Οι γυναίκες γιατροί της εποχής συνδύαζαν μαγικά διαβάσματα και θεραπευτικά βοτάνια, με συνταγές που αποτελούσαν επτασφράγιστα οικογενειακά μυστικά, για να επιτύχουν τη θεραπεία. Ήταν κυρίως ειδικευμένες στις γυναίκες ασθενείς, λόγω της αιδούς της εποχής, και βοηθούσαν στους πόνους του τοκετού, στη γέννα και στην έκτρωση.
Ο Πλάτωνας παρουσιάζει τον Σωκράτη να αναφέρει ότι οι γυναίκες αυτές είναι και άριστες προξενήτρες, διότι έχουν το χάρισμα να αντιλαμβάνονται ποια γυναίκα πρέπει να συνουσιαστεί με ποιόν άντρα ώστε να προκύψουν τα καλύτερα και πιο χαρισματικά παιδιά. Αλλά ας δούμε τα σχετικά με τους προ-ιπποκρατικούς γιατρούς και τους φιλοσόφους. Διάσημοι και ονομαστοί, ο Θαλής ο Μιλήσιος, ο Δημόκριτος, ο Αναξίμανδρος, ο Αναξαγόρας, ο Εμπεδοκλής, ο Πυθαγόρας και άλλοι…
Έπειτα
απ' αυτούς ακολουθεί η επανάσταση στην ιατρική, δηλαδή ο Ιπποκράτης.
Ετούτος θεωρείται και ο ιδρυτής της επιστήμης αυτής. Η βασική του αρχή
είναι πρωτοποριακή: οι ασθένειες γι' αυτόν έχουν λογικά αίτια και δεν
πηγάζουν από τη θεϊκή παρέμβαση. Έτσι, πρέπει και με λογικά μέσα να
θεραπευτούν. Ο Ιπποκράτης εισάγει και τις δεοντολογικές-ηθικές αρχές της
ιατρικής, με τον περίφημο όρκο του. Η Πάπυρος Λαρούς Μπριττάνικα
παραθέτει μία μετάφραση του όρκου… "Σε όσα σπίτια πηγαίνω, θα μπαίνω για
να βοηθήσω τους ασθενείς και θα απέχω από οποιαδήποτε εσκεμμένη βλάβη
και φθορά, και ιδίως από γενετήσιες πράξεις με άντρες και γυναίκες,
ελεύθερους και δούλους." Ο Ιπποκράτης ως ιατρός έρχεται, για πρώτη φορά, ανατριχιαστικά κοντά στον άνθρωπο. Καταρρέουν τα πάντα. Φιλοσοφικές θεωρίες και ιδέες. Η δεισιδαιμονία υποχωρεί με αργό βηματισμό. Οι μάγοι θεραπευτές που ως τότε είχαν τη τιμητική τους, πληρωμένοι γενναία για τις υπηρεσίες τους και ακολουθούντες την παραδοσιακή ιατρική, θα γίνουν οι πιο σκληροί πολέμιοι του Ιπποκράτη. Έτσι λοιπόν, ο Ιπποκράτης αποθεοποιεί την ιατρική και διαχωρίζει αυστηρά τα όρια της από τη φιλοσοφία.
Τα βιογραφικά του στοιχεία είναι δυστυχώς περιορισμένα. Γεννήθηκε στην Κω, το 460 ή το 470 π.Χ. Ο πατέρας του, στον οποίο και μαθήτευσε, ήταν ιατρός. Πέθανε στη Λάρισα. Τον περασμένο αιώνα, βρέθηκε στη Λάρισα, από τον ιατρό Σαμαρτζίδη, τάφος και λάρνακα με πλάκα αναθηματική που αναφερόταν στον Ιπποκράτη. Λέγεται πάντως ότι ο Ιπποκράτης δεν διέμενε κάπου μόνιμα, αλλά περιπλανιόταν προσφέροντας τις υπηρεσίες του και διδάσκοντας τις θεωρίες του. Επισκέπτεται όλη την Ελλάδα, τη Μακεδονία, τη Θράκη, τη Θεσσαλία, τα παράλια της Μ. Ασίας, τη Σκυθία, την Αίγυπτο, την Αθήνα. Στην τελευταία καλείται από τον Περικλή, για να την απαλλάξει από τον λοιμό. Προτείνει καθαριότητα και αυστηρούς κανόνες υγιεινής, ώστε το κακό περιορίζεται.
Παραδοσιακά, ο Ιπποκράτης θεωρείται απόγονος του Ασκληπιού, ενώ,
μαθητεύει στην ιατρική σχολή που είχε ιδρύσει ο πατέρας του στην Κω.
Μετά την επιστροφή του στην πατρίδα του, ιδρύει την ονομαστή σχολή του
στην Κω. Σήμερα, λίγα χιλιόμετρα έξω από την χώρα της Κω σώζεται το
Ασκληπιείο. Οι Ιταλοί, όταν ακόμη κατείχαν τα Δωδεκάνησα, προσπάθησαν να
το αναστηλώσουν. Αν και δεν ασχολήθηκε επιμελώς με την ανατομία ,
εξαιτίας των αυστηρών νόμων της εποχής, να μην τέμνονται οι νεκροί, ο
Ιπποκράτης, βασιζόμενος σε χειρουργικές επεμβάσεις, γνώριζε καλά το
ανθρώπινο σώμα.Με τις θεωρίες του ξαφνιάζει ακόμα και τους σύγχρονους γιατρούς. Τα περίφημα αποφθέγματα του πρέπει να αποτελούν πρότυπα για όλους τους γιατρούς. "Ο βίος βραχύς, η τέχνη μακρά…"αναφέροντας έτσι ότι η ιατρική είναι μία "τέχνη" για την οποία πάντα ο εξασκών θα πρέπει να ανανεώνει τις γνώσεις του, ενώ η ανθρώπινη ζωή δυστυχώς είναι πολύ σύντομη, ώστε κάποιος να κερδίσει το σύνολο της ιατρικής γνώσης. "Ωφελείν ή μη βλάπτειν…"…για τον σεβασμό του ιατρού προς τον ασθενή. "μη έτι το θείον αίτιον είναι αλλά το ανθρώπινον"….διότι τα αίτια της νόσου δεν πηγάζουν από τους θεούς αλλά από τον ίδιο τον άνθρωπο. Και τα βιβλία του Ιπποκράτη είναι 57 ή 65ή 74(η συλλογή corpus ippocratium)… Τέλος, ο Ιπποκράτης υποστήριζε ότι μέσα στο ανθρώπινο σώμα κυκλοφορούν ουσίες , που ονόμασε αίμα και βλέννη, κίτρινη και μελανή χολή, και ότι η ισορροπία των ουσιών αυτών κάνει τον άνθρωπο υγιή, ενώ το αντίθετο, κάνει τον άνθρωπο να ασθενεί σωματικά και ψυχολογικά.
Στα έργα του περιλαμβάνονται βιβλία διαγνωστικής και παθολογίας, καθώς και παθήσεις δοντιών που συσχετίζονται με άλλες σωματικές παθήσεις. Περιλαμβάνονται αναλυτικές περιγραφές ασθενειών, όπως η εξόγκωση σπληνός… Η μεταδοτικότητα της βλάβης, σύμφωνα με την οποία, όταν ένα ανθρώπινο όργανο του σώματος ασθενεί, ασθενούν από τη δυσλειτουργία του και άλλα όργανα. Περιλαμβάνονται γνώσεις φαρμακολογίας, στις οποίες αναφέρονται πάνω από 400 φάρμακα, κάποια από τα οποία χρησιμοποιούνται ακόμα και στην σύγχρονη θεραπεία και πρόληψη. Στην χειρουργική και ορθοπεδική του αναφέρεται σε ατυχήματα και κατάγματα. Συνιστά στα φάρμακα να ρέει άφθονο το αίμα για να γίνει καθαρισμός της πληγείσας περιοχής, ενώ περιγράφεται με λεπτομέρειες και το κάταγμα της άνω γνάθου… Έξάλλου, ο Ιπποκράτης ήταν ο πρώτος που συνέλαβε την σημασία της ασηψίας και αντισηψίας. Τονίζεται τέλος στα έργα του η ανάγκη για καθημερινή καθαριότητα και υγιεινή.
Ο Ιπποκράτης, ασκεί τη ιατρική και τη
χειρουργική. Υποστηρίζει την "ξηρά"θεραπεία των τραυμάτων, με την
εφαρμογή του κρασιού σε επιθέματα, ακριβώς επάνω στη πληγή. Περιγράφει
στα έργα του την αναλυτική διαδικασία για τα ράμματα…αλλά και τις
κακώσεις της κεφαλής, στο έργο του "περί των εν κεφαλή τρωμάτων". Δίνει
λύση για την πρόγνωση και την θεραπεία των τραυμάτων αυτών, καθώς και
άλλων, ποικίλων τραυμάτων του σκελετού και των οργάνων. Οι θεωρίες του
είναι τόσο ακριβής ώστε ακόμη και σήμερα, 2000 μετά από την εποχή του,
ορισμένες από τις ιατρικές μεθόδους που προτείνει χρησιμοποιούνται
ακόμα. Αυτός λοιπόν είναι ο πατέρας της ιατρικής, ο μεγάλος δάσκαλος
Ιπποκράτης. Έπειτα απ' αυτόν, ακολουθούν οι ιατροί της Αλεξανδρείας.
Εκεί, στα τέλη του 4ου π.Χ. αιώνα, μεταφέρεται η εστία της ιατρικής
επιστήμης.Διαχωρίζονται οι ιατρικές ειδικότητες,(π.χ. ανατομική, φυσιολογία, χειρουργική, παθολογία, θεραπευτική…)και η νέα ιατρική γενιά , βασιζόμενη στις θεωρίες του παρελθόντος, χτίζει νέα θεωρητικά οικοδομήματα στα θεμέλια των παλιών. Τον τρίτο αιώνα αρχίζουν και οι πρώτες ανατομίες των πτωμάτων, από τους ιατρούς, επιτρεπόμενες από τη νέα, πιο ελαστική νομοθεσία. Οι γραπτές πηγές (Κέλσος) αναφέρουν ότι χρησιμοποιούνται ακόμη και κατάδικοι ή αιχμάλωτοι πολέμου, ως πειραματόζωα… Ονόματα της εποχής είναι: -ο Ηρόφιλος ο Χαλκηδόνιος, ανατόμος, σπουδαγμένος στη σχολή της Κω. -ο Ερασίστρατος, ο πατέρας της φυσιολογίας που έκανε διάκριση φλεβών και αρτηριών, νεύρων και τενόντων και απέδωσε τον θάνατο στην παράλυση της καρδιάς.
Ήταν μαθητής της Κνιδείας σχολής και ενδιαφέρθηκε περισσότερο για τη λειτουργία παρά για την δομή και μορφολογία των οργάνων. Δυστυχώς τα έργα τους έχουν σωθεί μόνο αποσπασματικά. Πριν κλείσω αυτό το σύντομο άρθρο, θα ήθελα να αναφερθώ στους λογίους από τους οποίους μαθαίνουμε τα σχετικά με τους γιατρούς της αρχαιότητας. Ο ένας αναφέρθηκε ήδη, ο Αύλος Κορνήλιος Κέλσος., που έζησε στη Ρώμη τον 1ο μ.Χ. αιώνα. Αν και δεν ήταν ιατρός, στο έργο του "de medicina", αναφέρει τις εμπειρικές γνώσεις της ιπποκρατικής και μετά-ιπποκρατικής ιατρικής.
Τέλος, ο Γαληνός (129-199 μ.Χ.), ιατρός της ελληνορωμαϊκής περιόδου., από την Πέργαμο της Μ. Ασίας. Έγραψε κι αυτός περί τις 400 πραγματείες για την ιατρική και την φιλοσοφία, και ασχολήθηκε συστηματικά με την ανατομική.
Βιβλιογραφία
Ψυχουντάκης Γ. "Ομ. Ιλιάδα, Μετάφραση." Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1988.
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριττάνικα, Εκδ. Οργανισμός Πάπυρος, τόμος 30ος. Αθήνα.
Σέχας Ν. Μιχαήλ. Καθηγητής παν/μίου Αθηνών. "Χειρουργική." Ιατρικές εκδόσεις Πασχαλίδη, Αθήνα, 2000.
Μήτσης Φ. Ι. , Παν/μιο Αθηνών, Φάκελος για το μάθημα "Εισαγωγή στην Οδοντιατρική" Αθήνα, 2000α
